Zwoegerziekte

Zwoegerziekte is een besmettelijke virusziekte waartegen geen remedie is. Het ziekteverloop is traag maar de economische gevolgen kunnen ernstig zijn. Schapen vermageren, ooien geven minder melk en lammeren groeien niet tot slecht.

Wat is zwoegerziekte?

Zwoegerziekte is een chronische aandoening die langzaam maar zeker verergert. Besmette schapen vermageren terwijl ze wel hun eetlust houden. Naast vermagering hebben de dieren andere verschijnselen die afhankelijk zijn van welke vorm van deze ziekte ze hebben.
Deze aandoening wordt lang niet altijd onderkend. Dan wordt alleen opgemerkt dat ‘ze het slecht doen’. Wanneer zwoegerschapen niet worden afgevoerd, zullen ze uiteindelijk aan de ziekte sterven.

Wat veroorzaakt zwoegerziekte?

Het maedi-visna-virus (MVV) veroorzaakt zwoegerziekte. Dit virus overleeft maar kort buiten het schaap: maximaal enkele uren. MVV hoort bij de groep lentivirussen (lenti = langzaam verlopend).

Hoe wordt zwoegerziekte verspreid?

De belangrijkste besmettingsroutes:

• Via de lucht
  Het virus in de longen van een besmet schaap verspreidt zich via het uitademen. De schapen moeten dan wel dicht bij elkaar staan.
• Via de biest en melk
  Een lam van een besmette ooi krijgt het virus binnen zodra het bij de moeder drinkt.
• Via likken
  Wanneer een besmette ooi na het aflammeren haar lam droog likt, draagt ze het virus over.

Andere mogelijkheden van besmetting:

• Verspreiding via besmet stro, schoeisel/kleding of veetrailer.
• Tijdens de dracht kan een lam besmet raken. De kans daarop is klein.
• In sperma kan het virus zitten. Theoretisch kan de ram bij dekking de besmetting overdragen, maar dit is niet aangetoond.

Hoe wijdverspreid is het virus?

Dat is niet bekend. Bevestigde gevallen worden niet centraal geregistreerd. Representatieve onderzoeken naar de mate van virusverspreiding zijn er niet.
Deskundigen schatten dat op 60% van de Nederlandse bedrijven het virus aanwezig is en dat een kwart van de Nederlandse schapenstapel besmet is.
Op een poll op de site van vakblad Het Schaap (februari 2017) gaf een derde van de respondenten aan niet aan zwoegerbestrijding te doen. Zo’n 40% gaf aan dat hun koppels gecertificeerd zwoegervrij zijn. Ruim 25% meldde dat hun schapenhouderij niet gecertificeerd zwoegervrij is maar wel altijd zwoegervrije dieren te kopen.
Op een andere poll van Het Schaap (januari 2022) gaf 7% van de respondenten aan zeker te weten dat zwoegerziekte in hun koppels voorkomt en 12% vermoedt dat de ziekte er is. 28% denkt dat hun koppels vrij zijn 53% weet het zeker dat zwoegerziekte niet voorkomt onder hun schapen.

Wat doet het virus na besmetting?

De eerste tijd lijkt er niks te gebeuren. De incubatietijd is minstens 6 maanden, maar kan ook langer dan een jaar duren. Veelal zijn de eerste verschijnselen pas na twee jaar te zien.
Na besmetting verstopt het virus zich waardoor het afweersysteem van het schaap niet in actie komt. Het virus verbergt zich in bepaalde witte bloedcellen die juist betrokken zijn bij het immuunsysteem: de monocyten. Met deze monocyten kan het virus zich ongehinderd door het hele lichaam verspreiden.
Wanneer het schaap door een andere oorzaak een ontsteking krijgt, gaan de monocyten ernaartoe om die infectie te bestrijden. Tijdens dit proces openbaart het tot nu toe verborgen zwoegerziektevirus zich. Het virus gaat zich massaal vermenigvuldigen en nestelt  zich in weefselcellen. Vervolgens wordt het weefsel aangetast, er worden littekens van bindweefsel gevormd. Dat kan op meerdere plekken in lichaam gebeuren.

Welke vormen van zwoegerziekte zijn er?

• Uiervorm
  Verschijnsel: knobbels in de uier. Die kunnen behoorlijk groot en hard worden. De melkproductie daalt.
• Longvorm
  Verschijnsel: ademhalingsproblemen. Aan deze vorm dankt zwoegerziekte haar naam. Het ademhalen kan zo moeizaam gaan dat het schaap niet of nauwelijks meer kan lopen.
• Gewrichtsvorm
  Verschijnsel: verdikte kniegewrichten.
• Hersenvorm
  Verschijnsel: wankel lopen, hangen tegen hek, verlamming.

De meest voorkomende vormen in Nederland zijn de uiervorm en de longvorm.

Hoe wordt zwoegerziekte aangetoond?

Na de incubatietijd worden er antistoffen aangemaakt. Die zijn aan te tonen met bloedonderzoek. Sinds 2021 kan ook een melktest de ziekte opsporen bij afgelammerde ooien.

Krijgen alleen schapen zwoegerziekte?

Zwoegerziekte is geen zoönose. Mensen worden niet ziek door dit virus.
Geiten kunnen wel zwoegerziekte oplopen. Geiten hebben ook een eigen variant van zwoegerziekte, die staat bekend als CAE (caprine arthritis encephalitis). Schapen kunnen overigens ook de geitenvariant van zwoegerziekte krijgen.

Hoe kun je zwoegerschapen behandelen?

Niet. Er is geen geneesmiddel tegen deze schapenziekte.
Besmette dieren kunnen de ziekte niet overwinnen, ze worden niet beter.

Wat kun je doen als zwoegerziekte is vastgesteld?

• Niets, accepteren dat de ziekte er is.
  De uitval van volwassen schapen zal hoger worden, dieren gaan minder lang mee. Groei van lammeren zal meer en meer tegenvallen.
• Testen en besmette dieren ruimen.
  Besmettingsdruk in koppel loopt terug. Maar door de lange incubatietijd worden mogelijk niet alle zwoegerschapen ontdekt en blijft zwoeger aanwezig in het koppel.
• Lammeren moederloos opfokken.
  Zeer arbeidsintensieve methode. Direct na geboorte worden lammeren uit het koppel verwijderd en via de fles of lambar grootgebracht. Omdat het virus aanwezig is op het bedrijf, blijft de kans bestaan dat de lammeren toch ermee in aanraking komen.
• Alle schapen wegdoen en opnieuw beginnen met zwoegervrije schapen.

Wat kun je preventief tegen zwoegerziekte doen?

Er bestaat geen vaccin tegen zwoegerziekte.
De enige beschermingsmanier is elk contact vermijden met schapen (en geiten) waarvan niet zeker is dat ze zwoegervrij zijn.

Georganiseerde zwoegerziektebestrijding

Schapenhouders kunnen hun schapen laten screenen op het zwoegerziektevirus. Wanneer bij herhaling blijkt dat het virus niet aanwezig is in hun bloed, dan kan het bedrijf gecertificeerd zwoegerziektevrij worden.
De Gezondheidsdienst voor Dieren heeft sinds 1982 een programma voor certificatie van zwoegerziektevrije bedrijven. De NSFO biedt dit sinds 2011 aan.
België kent sinds 1993 een bestrijdingsprogramma. Deelname aan dit programma van Dierengezondheidszorg Vlaanderen is vrijwillig.

Meer informatie over Zwoegerziekte: 

• Nieuwsberichten over zwoegerziekte
• Melkmonster spoort zwoegerziek schaap op, editie januari 2022
• ‘Social distance’ voor schapen beperkt verspreiding van zwoegerziekte, editie mei 2021
• Zwoegerziekte, onnodige sloper van schapen, vakblad Het Schaap, editie oktober-november 2018
• Schapen met ‘geiten-zwoegerziekte’, vakblad Het Schaap, editie mei 2016
• Zwoegerziekte is duurste besmetting, vakblad Het Schaap, editie januari 2012
• Kwaliteitsborging zwoegerziektetest twistpunt. ´Twee stromen slecht voor sector´, vakblad Het Schaap, editie september 2011
• Het boek Gezonde schapen, geschreven door dierenarts Piet Vellema, omschrijft van iedere schapenziekte de symptomen, de behandeling en preventiemaatregelen. Te koop via de webshop van Het Schaap.