Schapenziekte

Pasteurellose is een ziekte bij schapen en wordt in de volksmond ook wel zomerlongontsteking genoemd. Zomerlongontsteking komt in het voorjaar en de zomer (van maart tot en met augustus) voornamelijk bij lammeren voor, maar ook een volwassen schaap kan het krijgen. In dit dossier over zomerlongontsteking vind je antwoord op echt alle vragen.

Wat zijn de oorzaken van pasteurellose?

Pasteurellose wordt veroorzaakt door de bacterie Mannhaemia haemolytica. Ook de bacterie Bibersteinia trehalosi kan pasteurellose veroorzaken, maar dan vooral in de periode september tot en met december. Vandaar dat die vorm van pasteurellose niet ook zomerlongontsteking wordt genoemd. Ook Pasteurella multocida kan in een enkel geval tot pasteurellose leiden, hoewel dat vaker bij geiten voorkomt dan bij schapen.

Kijk het webinar terug over zomerlongontsteking bij schapen

Vakblad Het Schaap heeft op 22 juni 2020 samen met Royal GD een webinar (online seminar) georganiseerd over zomerlongontsteking bij lammeren. Dierenarts Piet Vellema legde tijdens dit webinar duidelijk uit wat de verschijnselen en oorzaken van pasteurellose zijn, hoe de diagnose gesteld wordt, hoe je een lam met zomerlongontsteking behandelt en hoe je voorkomt dat je dieren deze ziekte krijgen.

Het is complete webinar is hier terug te kijken.

Hoestend lam. Heeft het zomerlongontsteking?

Lammeren met zomerlongontsteking kunnen o.a. koorts hebben, hoesten, sloom zijn en sneller ademen dan gewoonlijk. Deze foto hiernaast is een beeld uit een van de filmpjes die tijdens het webinar werden vertoond. De indruk was dat het hoestende lam zomerlongontsteking had, maar dat was niet zo. Hoesten zegt niet alles, zo werd duidelijk tijdens dit webinar.

Symptomen, diagnose, behandeling en preventie van pasteurellose

Het webinar over zomerlongontsteking bij schapen was interactief, oftewel: de vele honderden kijkers konden vragen insturen om te stellen aan Piet Vellema. Een aantal vragen heeft hij gelijk tijdens de live-uitzending beantwoord, de overige vragen heeft hij na afloop van het webinar nog schriftelijk in behandeling genomen.

De betreffende vragen en de door Piet Vellema gegeven antwoorden lees je hier:

Wat is het grootste verschil tussen de drie bacteriën die pasteurellose veroorzaken?

Mannheimia haemolytica en Pasteurella multocida veroorzaken longontsteking. Bibersteinia trehalosi doet dat in de regel niet, maar veroorzaakt wel heftige benauwdheid en acute sterfte.

Kunnen de drie bacteriën samen voorkomen in een lam of schaap? Of is het vaak/altijd een mono-infectie?

De bacteriën die pasteurellose veroorzaken kunnen alle drie voorkomen in een dier.

Kun je preventief enten tegen pasteurellose?

Enten of vaccineren betekent het toedienen van een vaccin waarin delen van de verwekker of de hele verwekker zitten. Het gevaccineerde dier maakt vervolgens antistoffen aan tegen die verwekker en is daarna beschermd wanneer het dier een infectie oploopt met die verwekker. Bij voorkeur doe je dat preventief.

Geeft vaccinatie 100% bescherming tegen pasteurellose?

Geen enkel vaccin geeft 100% bescherming, maar vaccinatie verkleint de kans op problemen wel heel duidelijk. Wat ik tijdens het webinar niet heb verteld is dat zowel van Mannheimia haemolytica als van Bibersteinia trehalosi verschillende zogenaamde serotypen voorkomen. De belangrijkse serotypen zitten in het vaccin. Als op uw bedrijf een serotype voor zou komen dat niet in het vaccin zit, dan geeft vaccinatie daar ook geen bescherming tegen.

Is er een entschema voor pasteurellose?

Het is mogelijk om een algemeen entschema te maken, maar omdat de situatie van bedrijf tot bedrijf verschilt raden we aan om een entschema te maken dat is toegesneden op de situatie op uw bedrijf. Hoeveel van dat vaccin, hoe vaak en met welke tussentijd moet worden toegediend staat duidelijk op de bijsluiter van elk vaccin.

Moet je altijd tegen zomerlongontsteking enten, ook al zie je geen symptomen?

Ieder bedrijf heeft zijn eigen problemen. Op basis daarvan raden wij schapenhouders aan om in overleg met hun dierenarts te kiezen voor een entschema dat op het bedrijf is toegesneden. Wij adviseren dus niet om alle entingen op alle bedrijven toe te passen.

Is het enten van drachtige ooien tegen pasteurellose zinvol?

Door de moederdieren enkele weken voor het aflammeren tegen pasteurellose te vaccineren krijgen de lammeren met de biest antistoffen mee die enkele weken bescherming bieden. Door de lammeren vervolgens zelf op enkele weken leeftijd tegen zomerlongontsteking te vaccineren wordt die bescherming verlengd. Als uitgangspunt is uw entschema voldoende gedurende de eerste levensmaanden van de lammeren.

Kun je beter drachtige ooien enten en lammeren 1 keer of juist alleen de lammeren 2 keer enten?

In algemene zin geldt dat een vaccinatieschema moet zijn afgestemd op de situatie op een bedrijf. Als op uw bedrijf pasteurellose nooit optreedt bij lammeren tot enkele maanden leeftijd, dan heeft het geen zin om de moederdieren te vaccineren. Het hangt vooral af van het moment van optreden van de problemen op uw bedrijf wat het beste entschema is.

Moet je het hele koppel vaccineren tegen zomerlongonsteking?

In algemene zin geldt het volgende: een bedrijf dat nooit problemen heeft, hoeft niet te enten. Een bedrijf dat wel problemen heeft moet in beeld brengen wanneer de problemen optreden en wat mogelijke risicofactoren zijn. Daar moeten de preventieve maatregelen op worden afgestemd en vaccinatie kan daar een onderdeel van zijn.

Vanaf welke leeftijd mag je lammeren vaccineren?

Dit is per vaccin verschillend en staat duidelijk vermeld op de bijsluiter. Voor het vaccin tegen zomerlongontsteking is dat drie weken.

Kan pasteurellose na behandeling terugkomen?

In principe is het antwoord ja. Op een bedrijf met zomerlongontsteking raden wij aan om een goede analyse van de situatie te maken en in beeld te brengen wanneer het optrad en wat mogelijke factoren zijn die de kans op een infectie vergroten. Op basis daarvan kun je preventieve maatregelen nemen. Het allerbelangrijkste is een gezond geboren lam dat vervolgens tijdig voldoende biest krijgt en opgroeit in een stal met een goed stalklimaat. Ook vaccinatie tegen zomerlongontsteking kan een onderdeel zijn van de preventieve maatregelen.

Wat is een goed stalklimaat?

In grote lijnen is sprake van een goed klimaat in de stal als er zodanig kan worden geventileerd dat de luchtvochtigheid niet te hoog is, het ammoniakgehalte niet te hoog is en geen tocht optreedt. Bovendien geldt dat de stal zo moet worden gestrooid dat ooien en lammeren altijd droog kunnen liggen.  

Kan een enting zomerlongontsteking veroorzaken?

Nee, een enting tegen pasteurellose kan geen longontsteking geven.

Bestaat er alternatief voer of kruiden die preventief werken tegen pasteurellose?

In preventieve zijn zijn een goed geboortegewicht, tijdig voldoende biest, een goed stalklimaat en gezonde voeding essentieel voor een goede algemene weerstand. Specifieke preventieve bescherming geven die maatregelen niet.  

Kun je enten tegen pasteurellose als er al ziekteverschijnselen zijn?

Handelingen en behandelingen geven een verhoogd stressniveau. Bij voorkeur vindt vaccinatie echt preventief plaats en niet tijdens een uitbraak.

Moet je alsnog enten wanneer pasteurellose optreedt als de schapen ongeveer 6 weken buiten lopen?

In de eerste plaats is het nodig om na te gaan wat de risicofactoren zijn die maken dat het probleem dan optreedt. Als dat helder is kunnen preventieve maatregelen worden genomen om de risico’s te verkleinen. Vaccinatie kan een onderdeel zijn van die maatregelen.

Kun je aan het bloed van lammeren zien of ze immuniteit tegen pasteurellose opgebouwd hebben?

Dat zou in principe een mogelijkheid zijn, maar daar zijn geen testen voor beschikbaar. De kans dat die mogelijkheid er komt is ook klein, omdat de kosten van testen in dat geval hoger zouden zijn dan de kosten van vaccinatie.

Wat is het verschil tussen Ovipast- en Heptavac-P-enting m.b.t. zomerlongontsteking?

Er is geen verschil met betrekking tot zomerlongontsteking, maar het eerstgenoemde vaccin werkt niet tegen het bloed.

Moet ik een nieuw koppel op een adres waar nog nooit schapen zijn gehouden vaccineren tegen pasteurellose?

Je kunt niet overal tegen vaccineren en wij raden aan om dit gericht te doen, afhankelijk van de situatie en de problemen op een bedrijf.

Hoe duur is een vaccinatie tegen zomerlongontsteking?

Die vraag moet u aan uw dierenarts stellen. GD gaat daar niet over.

Waarom is het vaccin tegen pasteurellose in Nederland niet vrij verkrijgbaar?

Er zijn andere landen waar het vaccin tegen pasteurellose wel vrij verkrijgbaar is. In Nederland mogen schapenhouders zelf niet vaccineren. Daarom is het vaccin tegen zomerlongontsteking niet vrij verkrijgbaar.

Kan zomerlongontsteking optreden bij lammeren van een paar weken oud?

Ja, dat kan en dan kan zo’n lam longontsteking krijgen, maar in veel gevallen is bij jonge dieren sprake van een bloedvergiftiging die zich bijvoorbeeld uit als gewrichts- of hersenvliesontsteking.

Bij koortsmeting bij lammeren: tot welke leeftijd is 38,5-40,5 graden normaal?

Deze temperatuur geldt voor lammeren tot de leeftijd van rond een jaar; voor volwassen dieren is de bovengrens een halve graad lager.

Is zomerlongontsteking besmettelijk en in welke vorm?

Gezonde lammeren en schapen dragen de verwekkers van zomerlongontsteking bij zich. Het is een besmettelijke aandoening, maar veel verschillende factoren kunnen de kans op het optreden daarvan beïnvloeden. 

Hoe vaak komt een longontsteking bij lammeren gemiddeld voor?

Nauwkeurige cijfers daarvan hebben we niet en het verschilt enorm van bedrijf tot bedrijf. Waarschijnlijk gaat het per jaar in heel Nederland om enkele procenten van alle lammeren.

(Heldere) neusuitvloeiing bij warm weer kan ook fysiologisch zijn, toch?

Dat klopt.

Wordt spontaan hoesten van lammeren ook veroorzaakt door pasteurellabacterie zonder buikslag?

Hoesten komt voor zonder dat sprake is van longontsteking. Vaak gaat het dan om een droge hoest, bijvoorbeeld bij lammeren waarvan de voorste luchtwegen geprikkeld zijn.

Komt zomerlongontsteking vaker voor bij lammeren die binnen worden gehouden of buiten?

Het komt zowel binnen voor als buiten, maar of het vaker binnen voorkomt is niet bekend. Omdat het stalklimaat een belangrijke rol kan spelen bij het ontstaan er van is aandacht voor een goed stalklimaat essentieel.

Wat zijn de eerste symptomen? Kun je bij het herkennen daarvan met verbeteren van stalklimaat behandeling nog voorkomen?

Een acuut benauwd dier met een verhoogde ademfrequentie en een verhoogde lichaamstemperatuur heeft waarschijnlijk longontsteking. Als dat het geval blijkt te zijn is behandeling nodig. Verbetering van het stalklimaat kan de kans op het optreden van nieuwe gevallen verkleinen.

Wat is tocht? Een schaap ligt buiten ook op de wind, hoe kan het dat dit binnen opeens een probleem oplevert?

Een goede definitie van tocht is niet eenvoudig maar het betreft een ongewenste en als onprettig ervaren zeer plaatselijke, verhoogde en vaak frisse luchtstroom waardoor plaatselijk afname van de temperatuur optreedt. Dit verhoogt de gevoeligheid voor luchtweginfecties.       

Hoort toename van mastitis bij pasteurella?

Mastitis en dan met name blauwuier kan worden veroorzaakt door Mannheimia haemolytica. Deze bacterie komt voor in neus- en keelholte van lammeren en kan tijdens het drinken in de uier terechtkomen en daar een ontsteking veroorzaken.

Is één van de verschijnselen ook dat kleine kuchje door het hele koppel als ze in actie komen?

Bij een klein kuchje in een koppel is meestal geen sprak van longontsteking.

Wat zijn de ideale omstandigheden waarbij zomerlongontsteking zich voordoet?

Zogenaamde predisponerende of gevoeligheidsbevorderende factoren zijn onder andere een verminderde algemene weerstand, stress, een ongunstig stalklimaat en andere infecties van longen of luchtwegen.

Neemt pasteurella toe bij wisselend weer?

Grote verschillen in dag- en nachttemperatuur kunnen het optreden van pasteurellose bevorderen.

Komt de kiem alleen via de moedermelk bij het lam binnen of via andere wegen?

De kiemen komen voor in neus- en keelholte en tonsillen van bijna alle dieren in een koppel. Door nauw contact dragen dieren deze ziektekiemen aan elkaar over. Lammeren kunnen tijdens het drinken Mannheimia haemolytica overbrengen in de uier van de moeder.

Komt zomerlongontsteking vaker voor als de lammeren buiten worden geboren?

Als het buiten niet te koud en guur is komt longontsteking buiten in het algemeen juist minder voor dan binnen.

Is schaduw nadelig voor besmetting met pasteurellose?

Schaduw is niet nadelig voor besmetting.

Hebben longwormen invloed op de longontsteking?

Grote longwormen komen bij schapen in Nederland bijna niet voor, maar indien ze voor zouden komen zou dat longontsteking kunnen bevorderen; kleine longwormen komen bij bijna alle schapen voor, maar hebben geen invloed op het optreden van longontsteking.

Blijft de bacterie die pasteurellose veroorzaakt jaar na jaar in de stal aanwezig zodat de ziekte steeds terug komt?

De bacterie Mannheimia haemolytica blijft niet aanwezig in de stal maar in het koppel.

Is vatbaarheid voor pasteurellose erfelijk bepaald?

Voor bijna elke ziekte geldt dat er verschillen in erfelijk bepaalde gevoeligheid bestaan. Ook voor pasteurellose is dat aannemelijk en verklaarbaar. Daarom is het beter om dieren die pasteurellose hebben overleefd niet aan te houden als fokdier.

Mijn schaap hoest regelmatig, maar het is niet acuut en ze is niet doodziek; is dat pasteurellose?

Een droge hoest wijst vaak op irritatie van de bovenste luchtwegen en niet in alle gevallen is daar een oorzaak voor aan te wijzen.

Kan een volwassen ram, apart gehouden van de ooien/lammeren, ook zomerlongontsteking krijgen?

Ja, dat kan.

Er wordt gesproken van lammeren in goede conditie. Is er bij pasteurellose sprake van weeldeziekte?

Bij pasteurellose is niet sprake van weeldeziekte.

Is het bij warm weer zinvol om een dood dier voor sectie aan te bieden?

In grote lijnen geldt dat de kans op een diagnose bij een voor pathologisch onderzoek aangeboden lam groter is naarmate het dier verser is. Bij warm weer moet een dier daarom snel worden aangeboden voor onderzoek of het dier moet goed worden gekoeld.

Kun je diagnostiek doen bij levende schapen?

Bij levende dieren kun je op basis van de omstandigheden, de tijd van het jaar en een goed klinisch onderzoek met een grote mate van waarschijnlijkheid wel de diagnose longontsteking stellen. Over de oorzakelijke bacterie krijg je alleen uitsluiting door pathologisch onderzoek.

Hoe stel je vast of zomerlongontsteking of iets anders de oorzaak is van achterblijven in groei van lammeren?

Het vaststellen van de oorzaak van achterblijven in groei is niet altijd eenvoudig, mede omdat het een houder vaak met de nodige vertraging opvalt dat sprake is van vertraagde groei. Door een combinatie van achtergrondinformatie en bloedonderzoek of pathologisch onderzoek is meestal wel een diagnose te stellen.

Is serologie mogelijk?

Serologisch onderzoek zou theoretisch na een doorgemaakte infectie kunnen helpen om een diagnose te stellen, maar dit vindt nergens plaats omdat het geen toegevoegde waarde heeft.

Is diagnose van pasteurellose bij levende dieren mogelijk door middel van een longspoeling?

Bacteriologisch onderzoek na een goed uitgevoerde longspoeling geeft informatie over aanwezige bacteriën, maar omdat Mannheimia haemolytica en Bibersteinia trehalosi voorkomen in neus- en keelholte van gezonde lammeren en de slang voor de longspoeling de neusholte passeert is niet altijd met zekerheid een diagnose te stellen.

Hoe groot is de kans op het aantonen van de ziekmakende kiem?

Bij pathologisch onderzoek van niet behandelde dieren is de kans op het aantonen van de ziekmakende kiem groter dan negentig procent.

Is het verstandig om te behandelen met antibiotica of kan zomerlongontsteking ook spontaan uitzieken?

Een dier met een ernstige longontsteking herstelt niet spontaan.

Is snijden in het oor (aderlaten) bij vermoeden van sepsis/het bloed effectief bij pasteurellose?

Het is niet aannemelijk dat een dergelijke ingreep effectief is.

Twee weken na het spenen hoesten vele lammeren. Wat te doen?

Als er geen sprake is van longontsteking heeft behandeling met antibiotica geen zin. Wel heeft het zin om na te gaan of er omstandigheden zijn die overgevoeligheid van de voorste luchtwegen veroorzaken, zoals bijvoorbeeld een te hoge krachtvoerbak.

Welke antibiotica staan in het formularium?

In het formularium staan verschillende antibiotica. Op basis hiervan, de historie van het bedrijf en het zogenaamde antibiogram bepaalt de dierenarts welk antibioticum onder welke omstandigheden het meest geschikt is.

Mogen schapenhouders zelf antibiotica en pijnstilling aan hun schapen toedienen?

In overleg met uw dierenarts mag u zelf antibiotica toedienen.

Is knoflook een goede vervanging van antibiotica?

Nee.

Na behandeling tegen zomerlongontsteking blijft een lam nog hoesten, maar is niet meer kortademig. Moet er opnieuw behandeld worden?

Het komt regelmatig voor dat na een longontsteking enkele dieren een tijdje blijven hoesten. Zolang het dier niet ziek is, is behandeling niet nodig. Het blijft wel opletten, omdat bij een ernstige longontsteking vaak restverschijnselen overblijven en een infectie weer kan opvlammen. In dat geval is een behandeling wel nodig.

Wat is beter: antibiotica gebruiken bij individuele lammeren of koppelvaccinatie?

Op een bedrijf waar zomerlongontsteking regelmatig speelt is het nodig om de omstandigheden die het optreden bevorderen op te sporen en daar wat aan te doen. Vaccinatie kan onderdeel zijn van de te nemen preventieve maatregelen. Alles moet er op zijn gericht om terughoudend om te gaan met het gebruik van antibiotica.

Heeft een noodvaccinatie bij veel acute sterfte aan pasteurellose zin of duurt het opbouwen van immuniteit te lang?

Zie voor het antwoord op deze vraag hierboven. (Be)handelingen geven een verhoogd stressniveau. Bij voorkeur vindt vaccinatie echt preventief plaats en niet tijdens een uitbraak.

Is zomerlongontsteking bij lammeren vergelijkbaar met die van geitenlammeren?

In grote lijnen geldt voor schapen en geiten hetzelfde, maar we zien ook verschillen tussen beide diersoorten. Van schapen is op dit gebied meer bekend dan van geiten.

Zijn er schapenrassen waarbij je pasteurellose meer tegen komt dan bij andere rassen?

Voor bijna elke aandoening geldt dat er verschillen bestaan in erfelijk bepaalde gevoeligheid. Ook voor pasteurellose is dit aannemelijk en verklaarbaar. Dit geldt niet alleen op dierniveau, maar ook op rasniveau.

Kan zomerlongontsteking chronisch worden?

Ja, zomerlongontsteking kan chronisch worden. Zeker bij een ernstige longontsteking blijven restverschijnselen over. Vaak zie je bij dieren die zo’n infectie hebben doorgemaakt later een verminderde groei.

Blijven ooilammeren die pasteurellose hebben gehad gevoelig voor longinfecties?

Ja, het is beter om zulke dieren niet aan te houden voor de fokkerij.

Wat kost sectie ongeveer?

Een goed uitgevoerd pathologisch onderzoek, inclusief de vervolgonderzoeken zoals u die op de filmpjes heeft kunnen zien, kost minimaal enkele honderden euro’s. U betaalt daarvoor slechts ongeveer honderd euro, omdat in het kader van de monitoring op diergezondheid in Nederland secties worden gesubsidieerd.

Zijn runderen gevoelig voor de bacterie die zomerlongontsteking veroorzaakt?

Runderen zijn ook gevoelig voor een infectie met Mannheimia haemolytica. Over de achtergrond van deze aandoening is bij het rund veel minder bekend dan bij het schaap.

Trekt een schaap bij hersenvliesontsteking krom?

Een schaap of lam met hersenvliesontsteking vertoont neurologische verschijnselen zoals een afwijkende gang en houding. Kromtrekken is niet een normaal onderdeel van die verschijnselen.

Is zomerlongontsteking alleen iets voor schapen of hebben paarden, koeien en geiten hier ook last van? En mensen?

Zomerlongontsteking zoals we dat tijdens het webinar hebben besproken is vooral een aandoening van schapen. Bij geiten komt iets vergelijkbaars voor, hoewel daar minder van bekend is. Ook bij het rund kan Mannheimia haemolytica voor problemen zorgen, maar over de achtergrond hiervan is minder bekend dan bij het schaap. Voor paarden en mensen is dit niet van toepassing.

Royal GD

Uitgebreide informatie over de symptomen, de diagnose, de behandeling en de preventie van zomerlongontsteking is ook nog te vinden op de site van GD/pasteurellose.

Nog meer informatie over pasteurellose:

  • Webinar (online seminar) over pasteurellose met expert Piet Vellema van GD: terug te kijken via de website van Het Schaap
  • Het boek Gezonde schapen, geschreven door dierenarts Piet Vellema, omschrijft van iedere schapenziekte de symptomen, de behandeling en preventiemaatregelen. Te koop via de webshop van Het Schaap.
  • Nieuwsberichten op deze website over pasteurellose
  • “Praktijkgeval van dierenarts Koos Roorda: Warme zomer, matige lammeren” (zomerlongontsteking en coccidiën door hittestress), vakblad Het Schaap, editie 12 van 2019
  • “Ziektes wegfokken. Veterinaire experts Piet Vellema en Reinard Everts over hoe erfelijk tien schapenziektes zijn: scrapie, maag-darmwormen, rotkreupel, myiasis, zwoegerziekte, ecthyma, leverbot, schurft, zomerlongontsteking en uierontsteking”, vakblad Het Schaap, editie 6/7 van 2019
  • “Vragen aan dierenarts Margit Groenevelt: Lammeren knappen niet op. Hoestende lammeren.” (zomerlongontsteking in september na vaccinatie in maart), vakblad Het Schaap, editie 10/11 van 2017

Inschrijven nieuwsbrief

  • Dit veld is bedoeld voor validatiedoeleinden en moet niet worden gewijzigd.