Opnieuw een uitbraak van blauwtong in Nederland, als een donderslag bij heldere hemel. In augustus 2006 kreeg Nederland voor de eerste keer te maken met blauwtong. Hoe herken je blauwtong? Wat is de geschiedenis van dit virus? Wat is de situatie in Europa? Een achtergrondartikel van Piet Vellema.
Net als in augustus 2006 komt deze uitbraak van blauwtong volkomen onverwachts. België en Duitsland zijn officieel blauwtongvrij en hebben recent ook geen uitbraken gemeld. In Nederland zijn na 2008 geen uitbraken meer bevestigd en Nederland had sinds 2012 officieel een blauwtongvrije status. De nieuwe uitbraak heeft voor de schapenhouderij heel vervelende consequenties omdat levende export niet meer mogelijk is behalve rechtstreeks naar een slachthuis.
Wat is blauwtong?
Blauwtong is een virusziekte van herkauwers. Dit virus verspreidt zich niet via direct contact tussen dieren, maar verschillende Culicoides soorten, ook wel knutten genoemd, brengen het virus over van de ene naar de andere herkauwer. Het virus is niet besmettelijk voor mensen. Het blauwtongvirus is een orbivirus uit de familie Reoviridae. Er zijn 27 subtypen van dit virus beschreven; daarnaast zijn er de laatste jaren verschillende nieuwe BT-virussen geïsoleerd die niet typeerbaar zijn met het traditionele serumneutralisatiesysteem.
Het virus vermeerdert zich in bloedvormende organen en in de binnenbekleding van bloedvaten. Beschadiging van bloedvaten leidt tot bloedstolling of het uittreden van bloedvloeistof en zwelling. Als de zwelling ernstig is en de bloedtoevoer wordt belemmerd, ontstaat er zuurstoftekort en als gevolg daarvan soms een blauwe tong. Rundvee vormt het natuurlijke reservoir van het virus. Hoewel alle herkauwers gevoelig zijn, komen ernstige klinische verschijnselen vooral voor bij het schaap.
Blauwtong komt tegenwoordig in grote delen van de wereld voor. De eerste uitbraak van blauwtong in Nederland trad op in augustus 2006. Vanaf 2008 zijn geen gevallen in Nederland meer bevestigd en sinds 2012 was Nederland weer officieel vrij van blauwtong.
Meldplicht – geen bestrijdingsplicht
Op 5 september 2023 werd op enkele schapenbedrijven in een gebied ten westen van Hilversum blauwtong bevestigd. Deze uitbraak heeft directe gevolgen voor de handel in levende herkauwers en hun sperma, eicellen en embryo’s binnen de EU en mogelijk ook voor zogenaamde derde landen.
Vanaf 21 april 2021 is blauwtong op basis van de Animal Health Regulations (Europese Diergezondheidsverordening) gecategoriseerd als C-aandoening. Dit betekent dat er een meldplicht maar geen bestrijdingsplicht bestaat. Verdenkingen van een infectie moeten worden gemeld bij de NVWA. De eventuele mogelijkheden voor het opstellen van een bestrijdingsprogramma zijn benoemd in Commission Delegated Regulation (EU) 2020/689. Vanaf dezelfde datum gelden er ook andere regels voor het vervoer van dieren. Wanneer schapen of geiten via een doorvoerland dat niet vrij is van blauwtong naar een lidstaat van bestemming gaan dat een vrij-status heeft, moeten vanaf 21 april 2021 de dieren en niet het vervoermiddel worden beschermd tegen vectoren.
Verschillende gebieden
Voorheen was blauwtong aangifteplichtig op basis van artikel 15 van de GWWD (Gezondheids- en welzijnswet voor dieren). Na bevestiging van een uitbraak werden rondom besmette bedrijven verschillende gebieden ingesteld. Het besmette gebied was het gebied met een straal van 20 kilometer rond besmette bedrijven. Daarnaast werd rond besmette bedrijven een beschermingsgebied ingesteld met een straal van 100 kilometer en een toezichtsgebied met een straal van 50 kilometer rondom het beschermingsgebied. Binnen die verschillende gebieden waren verschillende maatregelen van kracht.
De groene gebieden waren tot genoemde datum officieel blauwtongvrij.
Geschiedenis blauwtong
Blauwtong komt waarschijnlijk al meer dan twee eeuwen voor in Afrika, maar in ieder geval vanaf het eind van de 18e eeuw toen de ziekte zich voordeed bij uit Europa ingevoerde Merino’s. Meer dan dertig procent van de schapen werd getroffen en meer dan negentig procent van de zieke dieren overleefde de ziekte niet.
De eerste uitbraak van buiten Afrika deed zich voor op Cyprus in 1943. Kort daarna deden zich uitbraken voor in Israël, Turkije en waarschijnlijk Syrië. In 1948 kwam blauwtong voor het eerst voor in de Verenigde Staten. Van 1956 tot 1960 waren er ernstige uitbraken in Spanje en Portugal. In 1977 werd het blauwtongvirus geïsoleerd in Australië maar zonder dat zich daarbij klinische verschijnselen voordeden.
Blauwtong in Nederland: 2006
In augustus 2006 kreeg Nederland voor de eerste keer te maken met blauwtong. De uitbraak in het zuiden van Nederland was de eerste in Noordwest-Europa. Latere bevestigingen kwamen uit de ons omringende landen en al deze gevallen betroffen blauwtong virus serotype 8 (BTV-8). Dit virustype was nog niet eerder in Europa voorgekomen.
Heftige uitbraak in 2007
In 2007 kwam blauwtong terug, niet alleen eerder in het jaar, maar ook veel uitgebreider en veel heftiger: meer besmette bedrijven, een groter deel van Nederland besmet, meer zieke dieren per bedrijf en meer sterfte. De problemen waren het heftigst in september en oktober. Aan het eind van 2007 hadden in Europa meer dan 50.000 bedrijven een BTV-8 besmetting gemeld en in Nederland waren 6.469 bedrijven besmet verklaard. Op basis van onderzoek dat GD heeft uitgevoerd, stierven alleen al in de tweede helft van 2007 ruim 27.000 schapen aan blauwtong. Ruim zestig procent van die sterfte vond in dat jaar plaats in het midden van ons land.
In de loop van 2007 bleek BTV-8 abortus en een hersenafwijking, officieel epizoötische congenitale hydranencephalie genoemd, te veroorzaken bij verworpen en pasgeboren kalveren. Klinische verschijnselen waren gedragsafwijkingen (’domme’ kalveren), cirkelbewegingen, dringen, abnormale stand en gang en blindheid. Ondanks soms zeer ernstige hersenafwijkingen overleefde een deel van deze kalveren soms maanden. Verticale transmissie, dat wil zeggen overdracht van virus van moederdier op nakomeling, en teratogene effecten van BTV zijn in het verleden beschreven bij gemodificeerd-levende vaccinstammen, maar zijn hoogst ongebruikelijk bij veldvirus. Deze waarnemingen en het feit dat de oorsprong van de BTV-8 uitbraak nooit is opgehelderd, vormen een aanwijzing dat de uitbraakstam of een voorloper hiervan mogelijk in het verleden cel- of laboratorium-geadapteerd is.
Zestig uitbraken in 2008
In 2008 kwamen in Nederland nog zestig uitbraken voor, vooral in het noorden. In het najaar van 2008 werd op een aantal bedrijven in het oosten van het land BTV-6 aangetoond, mogelijk veroorzaakt door de virusstam die in Zuid-Afrika wordt toegepast in een modified live vaccin. In november 2008 werd daarnaast BTV-1 aangetoond bij twee uit Frankrijk geïmporteerde runderen. Nader onderzoek heeft aangetoond dat BTV-1 in Nederland niet heeft gespreid. Op 7 mei 2008 heeft de toenmalige minister van LNV, mevrouw Verburg, de aftrap gegeven voor de vrijwillige vaccinatiecampagne tegen blauwtong. De vaccinaties en doorgemaakte infecties samen hebben er voor gezorgd dat BTV-8 uit Nederland verdween.
Blauwtong-vrije status in 2012
In 2009 hebben zich geen uitbraken meer voorgedaan. Ook in de periode daarna zijn in Nederland geen besmettingen van blauwtong vastgesteld en ook de in die jaren uitgevoerde monitoring leverde geen positieve uitslagen op. Op basis daarvan kreeg Nederland per 15 februari 2012 officieel de blauwtong-vrije status terug.
Acht serotypen blauwtong in Europa
In Europa komen meerdere haarden voor van blauwtong. Van de 27 serotypen komen in Europa de volgende acht serotypen van blauwtong voor: BTV-1, -2, -3, -4, -6, -8, -9 en -16.
In 2014 heeft zich een ernstige uitbraak van BTV-4 voorgedaan, met name in Griekenland en vervolgens in Bulgarije en Roemenië. Van daar spreidde de infectie zich geleidelijk richting West-Europa.
Frankrijk
Sinds augustus 2015 komt BTV-8 opnieuw voor in Frankrijk. Hoewel het oorzakelijk virus veel lijkt op BTV-8 dat in de periode 2006-2008 in grote delen van Noordwest-Europa voor ernstige klinische verschijnselen en uitval zorgde, doen zich in Frankrijk bijna geen problemen voor. De meeste gevallen komen aan het licht bij passieve surveillance. GD en Wageningen Bioveterinary Research hebben eind 2015 een bijeenkomst voor experts gehouden en deze groep heeft toen geconcludeerd dat de kans op introductie van BTV-1, 2, 9 en 16 in Nederland klein was. De kans op introductie van BTV-4 werd hoger ingeschat. De kans op introductie van BTV-8 werd weer hoger ingeschat dan die van BTV-4, afhankelijk van een aantal factoren. In 2016 en 2017 heeft Frankrijk melding gemaakt van verdere verspreiding van BTV-8. In 2017 heeft Frankrijk tevens melding gemaakt van het voorkomen van BTV-4. In december 2018 meldde Frankrijk meerdere gevallen van verticale transmissie door BTV-8. Vanwege de uitgebreidheid van BTV-4 en BTV-8 infecties besloot Frankrijk om het hele Franse grondgebied toezichtsgebied te maken voor beide serotypen. Voor Zwitserland geldt sinds 2018 hetzelfde voor BTV-8. In het najaar van 2018 maakte het Verenigd Koninkrijk melding dat uit Frankrijk geïmporteerde runderen positief hadden getest op BTV-8.
Sicilië
In november 2017 vertoonde een drie jaar oude ooi in een koppel van 400 dieren op het westelijk deel van Sicilië klinische verschijnselen van blauwtong. Bijzonder aan deze uitbraak was het virustype, het was namelijk niet een van de types die eerder in Europa waren vastgesteld. Het oorzakelijke virus bleek BTV-3. De locatie op Sicilië is ongeveer 150 km verwijderd van Cap Bon in het noorden van Tunesië waar een jaar eerder, in december 2016, BTV-3 werd bevestigd. In de loop van 2018 heeft verspreiding van BTV-3 plaatsgevonden naar Sardinië.
Duitsland en België
In december 2018 werd in Zuidwest-Duitsland een infectie met BTV-8 vastgesteld. De Duitse deelstaten Noordrijn-Westfalen, Hessen, Rijnland-Palts, Saarland, Baden-Württemberg en Beieren werden toezichtsgebied. Nadat in Zuidoost-België een BTV-8 besmetting werd aangetoond heeft België in maart 2019 haar hele grondgebied tot toezichtsgebied verklaard. In september 2020 heeft Luxemburg voor het eerst sinds 2008 melding gemaakt van een uitbraak van BTV-8. Inmiddels hebben Duitsland en België weer de blauwtongvrije status.
Verschijnselen blauwtong
Het blauwtongvirus vermeerdert zich in bloedvormende organen en in de cellen die de binnenbekleding vormen van bloedvaten. Beschadiging van de bloedvaten leidt tot bloedstolling of het uittreden van bloedvloeistof en zwelling. Rundvee vormt het natuurlijke reservoir van het virus. Hoewel alle herkauwers gevoelig zijn, komen ernstige klinische verschijnselen vooral voor bij het schaap. Die verschijnselen kunnen behoorlijk uiteenlopen van bijna geen verschijnselen tot zeer ernstige verschijnselen en sterfte.
- Zieke dieren hebben hoge koorts die dagen kan aanhouden.
- Ze kunnen een zwelling en ontsteking hebben van het mond- en neusslijmvlies.
- De tong kan gezwollen zijn en, door verminderde doorbloeding en daardoor optredend zuurstoftekort, soms blauw van kleur.
- De dieren speekselen, hebben neusuitvloeiing, eten moeilijk en vermageren snel.
- Ook kunnen ze oedeem en verhoogde doorbloeding van de kroonranden en spierbeschadiging hebben.
- De dieren zijn suf en lopen stijf en kreupel, hebben vaak een gebogen rug, staan met de kop naar beneden en kunnen dikke oren hebben.
Ernstig zieke dieren kunnen na weken tot maanden volledig herstellen. Gezond lijkende dieren kunnen plotseling doodgaan. Bij een mild verloop kunnen de verschijnselen in enkele dagen verdwijnen. Na klinisch herstel is het virus nog enkele dagen tot enkele weken in het bloed aan te tonen.
Wat voorbeelden van schapen met blauwtong:
Maatregelen tegen blauwtong
Op basis van de Animal Health Regulations (Europese Diergezondheidsverordening) die vanaf 21 april 2021 van toepassing is, geldt voor blauwtong meldplicht maar geen bestrijdingsplicht. Nederland meldt de besmetting bij de Europese Commissie en waarschijnlijk ook bij de buurlanden. De uitbraak van 5 september 2023 treft de schapenhouderij heel duidelijk omdat levende export niet meer mogelijk is behalve rechtstreeks naar een slachthuis. Ook voor andere herkauwers gelden aanvullende voorwaarden voor de handel in levende dieren en sperma, eicellen en embryo’s, zeker voor andere EU-lidstaten en mogelijk ook voor zogenaamde derde landen.
Behandeling: snel ingrijpen
Een echte behandeling voor blauwtong bestaat niet. Als niet-geënte dieren besmet raken, is snel ingrijpen van belang. Hoe sneller de ingreep, hoe beter de dieren reageren. De behandeling moet gericht zijn op pijnstilling en ontstekingsremming en op het voorkomen van bijkomende bacteriële infecties. Extra verzorging is belangrijk en vergroot de kans op herstel.
Dit betekent concreet (ook in overleg met de dierenarts):
- Bij ernstige acute ontstekingen kan een behandeling met corticosteroïden (dexamethason) zinvol zijn. Echter slechts één maal toedienen! Dien geen corticosteroïden toe aan drachtige dieren.
- Dien NSAID’s (ontstekingsremmende middelen, bijvoorbeeld flunixinemeglumine) toe voor pijnstilling en afremming van ontstekingsreacties.
- Geef eventueel antibiotica om bijkomende bacteriële infecties te behandelen en te voorkomen.
- Vermijd stress.
- Stel dieren niet bloot aan extreme weersomstandigheden. Het is beter om aangetaste koppels binnen op te stallen om contact met knutten te verminderen. Ook voor niet-aangetaste koppels reduceert opstallen de kans op infectie.
- Behandeling met insectenwerende middelen en insecticiden heeft geen zin, niet bij geïnfecteerde dieren maar ook niet bij dieren die nog niet zijn besmet, en bevordert bovendien het optreden van resistentie van ectoparasieten voor deze middelen. Toepassing van deze middelen vóór dieren worden vervoerd, reduceert de kans dat elders een nieuwe uitbraakhaard ontstaat. Afzien van vervoer van dieren is in de huidige situatie mogelijk een nog beter advies.
- Voorkom uitdroging. Als dieren slecht drinken, is eventueel toediening van vocht via infuus een mogelijkheid.
- Geef zieke dieren smakelijk, makkelijk verteerbaar (geweekt) voedsel en regelmatig schoon drinkwater.
- Bied de dieren een goede, zachte ligplaats, beschutting, schaduw en onderdak.
Preventie
Bescherming na vaccinatie is serotype-specifiek. Omdat van de uitbraak in 2023 het serotype nog niet bekend is heeft het nog geen zin om te starten met vaccinatie. [Inmiddels is het serotype bekend – zie update 8 sept] Er bestaan verschillende vaccins met daarin verschillende BTV-serotypen maar waarschijnlijk zijn er van deze vaccins geen of onvoldoende voorraden. Dit betekent dat mogelijk pas over enkele maanden met een grootschalige vaccinatie kan worden gestart.
Het is ook nog niet bekend hoe het virus Nederland heeft bereikt. Daarom kunnen ook op dit gebied nog geen preventieve maatregelen worden genomen.
Lees ook dit over blauwtong:
- Webinar over blauwtong nu terug te kijken (video)
- Blauwtongvirus blijkt serotype 3: nog geen vaccinaties beschikbaar (nieuwsbericht 8 sept)
- Waar zijn nu de besmettingen met het blauwtong-virus? (kaartje NVWA)
- Blauwtong in Nederland 2023; dierenarts Piet Vellema schetst de huidige situatie (achtergrondartikel 6 sept)
- Blauwtong: hoe herken je het en wat kun je doen? (dossier schapenziektes)
- Blauwtong vastgesteld op vier schapenhouderijen (nieuwsbericht 6 sept)
